In gesprek met Leen Verheyen

Onderweg naar de Cantin, waar we het interview zullen voeren, hebben we een klein voorgesprek. Leen Verheyen is denker, theatermaker, schrijver en lezer. In haar werk is ze voortdurend op zoek naar een verzoening tussen filosofie en literatuur, haar twee grote voorliefdes. Zo stelt ze in haar debuut Wat de lezer leert de vraag of je van lezen een beter mens kan worden. Ik kijk uit naar ons gesprek, want ik heb in mijn opleiding Wijsbegeerte nog les gevolgd bij Leen. Ik beschouw haar als een voorbeeld en ben benieuwd naar hoe filosofie haar omarmd heeft en op welke wijze ze schrijven met ander werk combineert. Wat volgde was een hartelijk gesprek over de juiste vragen stellen, vriendschapsverdriet en hoe metaforen werelden kunnen openen.

Door Veerle De Caestecker

Waar werk je op dit moment aan?

Ik ben een tweede filosofische boek aan het schrijven dat gaat over moreel problematische kunst. Daarin ga ik op zoek naar waar onze huidige ideeën over de verhouding tussen kunst en moraliteit vandaan komen. Vandaag lijken ze steeds vaker los van elkaar te staan. Ik ben nu op zoek naar andere mogelijke verbindingen, zonder moraliserend te willen zijn op een slechte manier. Ik zoek naar verschillende concrete cases zoals Jan Fabre, maar ook Gabriel Matzneff; een Franse kunstenaar die autobiografisch werk heeft geschreven over zijn relaties met minderjarige meisjes. Een kunstenaar kan volgens mij nooit volledig losstaan van het werk. Je mist ook veel informatie door het werk als autonoom te beschouwen en het uit de context te halen. In zulke gevallen moeten we ons afvragen in welke mate de persoonlijkheid van de maker doorsijpelt in het werk dat die gemaakt heeft.

Waar loop jij zoal tegenaan bij het schrijven?

Mijn grootste blokkade is een evenwicht vinden tussen schrijven en mijn ander werk. Ik geef halftijds les, wat ik ontzettend graag doe, maar wat toch veel van mijn tijd vraagt. Het blijft een soort gevecht tussen de tijd die je aan anderen geeft en de tijd die je voor jezelf overhoudt om dingen te doen waar je ook een noodzaak voor voelt. En daarnaast heb ik ook een gezin dat zo af en toe ook een beetje aandacht wil natuurlijk. (lacht)

Het filosofisch schrijven zelf gaat redelijk vlot omdat ik op voorhand weet waar ik naartoe wil. Ik weet wat mijn lijn is, dus ik moet die voornamelijk opbouwen en invullen. Soms vind ik het idee dat ik nooit alles over het onderwerp zal kunnen lezen wel beangstigend. Dat er iemand de week voor het boek uitkomt zou zeggen: ‘Ja, maar dít had je moeten lezen!’

Vanwaar komt je interesse in beide disciplines?

De liefde voor literatuur was er eerst. Ik heb drama gestudeerd aan het Conservatorium van Gent en ik las daarnaast sowieso heel veel. Het werd me tijdens die opleiding al vrij snel duidelijk dat ik zelf wou schrijven. Ik ben uiteindelijk ook afgestudeerd met het stuk Human Interest, dat ik wel zelf geschreven en geregisseerd heb, maar niet meer speelde. Ik vind het comfortabeler om dingen te bedenken en het spel aan anderen over te laten. Hoewel ik vanuit deze opleiding een behoorlijke theoretische bagage had meegekregen, wilde ik als maker toch nog wat meer weten over hoe de wereld in mekaar zat.

Ik heb nog even getwijfeld om geschiedenis te gaan studeren, maar heb toen toch voor filosofie gekozen en dat bleek een hele goede match. Ik ben iemand die heel snel op een soort abstract niveau naar de dingen gaat kijken. Het hele idee dat je de vooronderstellingen van vanzelfsprekendheden gaat bevragen, is gewoon waanzinnig interessant. En zoals meerdere mensen die filosofie gaan studeren, had ik het idee daar misschien een antwoord te krijgen op mijn belangrijke vragen, maar uiteindelijk kom je erachter dat er geen pasklare antwoorden zijn en dat het stellen van de juiste vragen misschien al interessant genoeg is. Ik wilde in eerste instantie niets met kunstfilosofie te maken hebben, maar toen ik dat seminarie volgde, was ik toch meteen verkocht. Dat ging toen over literatuurfilosofie en de vraag wat we als mens kunnen leren uit het lezen van fictie. Die vraag heeft me nooit meer losgelaten. Ik ben geloof ik één van de weinigen mensen die haar doctoraatsonderwerp nooit echt beu is geraakt. (lacht)

Merk je zelf voordelen aan het werken in die verschillende disciplines en media?

Mijn blik als filosoof wordt beïnvloed doordat ik zelf ook een maker ben. Dat is toch nog iets anders dan kunstfilosofen die louter vanuit de beschouwing kijken. De meeste literatuurfilosofen zijn zelf geen schrijvers. Omgekeerd merk ik ook dat wanneer ik schrijf aan niet-filosofisch werk, de blik van de filosoof af en toe wel interessant en welkom is. Omdat daar toch een beetje meer afstand in zit.

In de toekomst zou ik een meer hybride vorm willen uitzoeken, bijvoorbeeld proza met de essayvorm en poëzie willen verweven. Dat doe ik op dit moment nog te weinig.

Zijn er daarnaast nog andere thema’s die je doorheen je werk lijken te achtervolgen?

In retrospect gaan veel van mijn theaterteksten over rouwervaringen. Meer concreet over het verlies van een kind, omdat dat volgens mij de meest heftige vorm van verlies is dat je kan overkomen.

Wanneer dit boek klaar is, zou ik dan ook graag de thema’s rouw en vriendschap willen onderzoeken, zowel filosofisch als literair. Er is een heel mooie gedachte van Jacques Derrida waarin hij stelt dat de dood altijd inherent al in een eerste ontmoeting zit, omdat je weet dat er ergens een moment zal komen waarop je afscheid van elkaar zal moeten nemen. Naast de dood zijn er natuurlijk ook verschillende andere redenen waardoor een vriendschap stuk kan lopen en soms ook weer opgepikt kan worden. Het interessante is dat we daar geen woord voor hebben. Wanneer je een lief kwijtgeraakt, heb je liefdesverdriet, maar vriendschapsverdriet is eigenlijk net zoiets pijnlijks.

Ik heb daar zelf doorheen mijn leven wel wat mee geworsteld, want wanneer noem je iemand een vriend? Dat is conceptueel ook weer lastig. Er zijn maar weinig woorden tussen een kennis en een vriend, terwijl er daar volgens mij een hele ruimte aan betekenis tussen zit. Ik ben niet snel geneigd iemand een vriend te noemen, maar als ik dat wel doe, verwacht ik er ook veel van.

Wie of wat inspireert jou op dit moment?

Paul Ricœur blijft een denker die, hoewel ik er nu niet concreet mee bezig ben voor dit boek, toch altijd ergens op de achtergrond blijft in mijn denken. Er is bijna geen enkel filosofisch onderwerp dat hij niet aangeraakt heeft, maar zijn teksten over literatuur vind ik natuurlijk het meest interessant. Zo heeft hij aangetoond hoe belangrijk een metafoor is om een wereld te openen. Met een metafoor kan je dingen zeggen die je in je normale, dagdagelijkse taalgebruik niet kan uiten. Het is een belangrijke vorm om je denken of je gevoelswereld mee uit te drukken.

Is er een werk waar je op dit moment het meest trots op bent?

Oei, dat is zoals kiezen tussen je kinderen. (lacht) Mijn eerste boek Wat de lezer leert is echt een product van heel veel jaren denkwerk en dat vind ik zelf waardevol. Tijdens mijn doctoraat heb ik daar verschillende ingewikkelde dingen over gelezen en geschreven en dit boek is een toegankelijke vertaling voor mensen die misschien geen filosofie gestudeerd hebben, maar wel geïnteresseerd zijn in literatuur.