De horror buiten morele grenzen: in gesprek met Leen Verheyen

Leen en ik moeten ons gesprek jammer genoeg online laten doorgaan. Het brengt ‘spooky’ herinneringen naar boven van enkele jaren terug, toen we allemaal opgesloten zaten in onze huizen en elk menselijk contact vanop afstand moest gebeuren. De spookiness sluit wel perfect aan bij het thema van ons gesprek: het gruwelijke. Leen heeft zich de afgelopen maanden intens verdiept in het onderwerp en is de laatste hand aan het leggen op haar nieuwste werk. Met een boekenkast om u tegen te zeggen op de achtergrond, vertelt ze me wat het gruwelijke voor haar als filosofe betekent.

door Sephora Fianyo

Gruwel in fictie wordt vaak gelijkgesteld aan het horrorgenre. Jij hebt een achtergrond in de filosofie, wat spreekt jou als filosofe aan in het gruwelijke in fictie?

Het interessante is dat mensen in gruwelijke dingen geïnteresseerd zijn als het om fictie gaat, maar dat ze die gruwelijke dingen niet zouden willen meemaken in hun dagelijks leven. Dat is een interessante paradox die de volgende vraag oproept: 'Hoe komt dat eigenlijk?’ Wat maakt dat mensen wel geïnteresseerd zijn om naar een horrorfilm te gaan kijken, maar minder dan geïnteresseerd zijn om datzelfde monster uit die film aan hun voordeur te treffen (lacht). Net hetzelfde als je een roman leest. Het zijn emoties die wij liever vermijden, maar in fictie blijkbaar wel opzoeken. Dan is de vraag: Waarom?

Als ik naar de thematiek van je eigen boek kijk, is het gruwelijke voor jou dan ook datgene wat de morele grenzen overschrijdt van de makers context uit?

Mijn boek draait in eerste instantie rond de vraag hoe je als lezer of toeschouwer omgaat met mogelijk moreel problematische aspecten van een kunstwerk. Iets kunnen we als gruwelijk beschouwen omdat bepaalde grenzen overschreden worden. Zo zijn er kunstenaars die voor hun kunstpraktijk bepaalde morele grenzen overschrijden, net om dingen aan te klagen of om dingen aan te kaarten. Een interessant voorbeeld is TINKEBELL. Een Nederlandse, beeldend kunstenares, die onder andere bekend is omwille van het blootleggen van de morele dubbelzinnige manier waarop we in onze samenleving omgaan met dieren, in haar kunstwerken. Haar afstudeerwerk was een handtas die zij gemaakt had van haar overleden kat. Heel veel mensen vonden dat zeer choquerend. Want dat is natuurlijk niet wat je doet met een kat. Zij wil daar wel iets mee laten zien: het feit dat wij het geen probleem vinden om dat met een koe te doen, maar blijkbaar wel met een kat.

Is het volgens jou mogelijk om werk van maker te scheiden?

Het wordt vandaag heel dikwijls als de oplossing gesuggereerd, maar dat is niet altijd even evident. Een maker, zeker als het over narratieve kunst gaat, spreekt altijd vanuit een bepaalde houding tegenover zijn personages. Dat maakt dat wanneer het morele denkkader van een maker door veel mensen als problematisch wordt beschouwd en dit kader zich weerspiegelt in bepaalde personages van die maker, de lezer dat werk als minder geslaagd kan ervaren. Ik ga een concreet voorbeeld geven. Stel, er is een auteur die heel veel problemen heeft met transgenders. Die auteur schrijft een verhaal waarin een transgender op een heel gruwelijke manier wordt vermoord met de bedoeling te laten zien dat dat rechtvaardig is omdat die persoon eigenlijk niet beter verdient. Als je als lezer die vooroordelen tegenover transgenders niet deelt, dan zal je het heel moeilijk hebben om mee te willen gaan in de visie van die auteur en zal je het dus als een minder geslaagd werk zien. In dat opzicht, speelt dan je eigen beeld over het morele kader van die auteur wel echt een rol in hoe je daar naar gaat kijken.

Als ik persoonlijk aan het overschrijden van morele grenzen denk, hebben we de afgelopen jaren wel een paar keer gehoord over artiesten in de popcultuur die morele grenzen hebben overschreden zoals Michael Jackson of R Kelly. Het lijkt erop dat er hierdoor een specifiek klimaat is ontstaan waarin mensen zich heel bewust zijn van het onderwerp en vervolgens of het misbruik heel vurig afkeuren of er onverschillig voor zijn geworden door de veelheid van de ‘cases’. Is het in dit klimaat moeilijker of juist makkelijker om een werk over dit onderwerp te publiceren?

Ja, het voelde voor mij wel als een boek dat ik daarom echt moest schrijven. Omdat het eigenlijk een heel gepolariseerde discussie is. Mensen hebben daar vaak echt een heel sterke mening over of duiken al op voorhand weg na gezegd te hebben: "Oh nee, het gaat nu weeral dáár over." Wat ik probeer te doen is net een heel genuanceerd beeld creëren over het feit dat moraliteit, in sommige, afgebakende gevallen, belangrijk is wanneer je een oordeel wil vormen over kunst. Sommige aspecten van je morele oordeel doen niet ter zake, maar sommige echt wel. Het lijkt soms het één of het ander te zijn in discussies: mensen die zeggen dat je dat echt allemaal moet loskoppelen of mensen die op een zeer moralistische manier naar kunst kijken. Ik probeer, in mijn formuleringen zeer genuanceerd te zijn (lacht), maar je loopt toch altijd het risico dat mensen dingen toch uit hun context gaan trekken.

Zijn er bepaalde inzichten die je hebt vergaard over het onderwerp die je hebben verrast?

De visie van Edward Saïd, een postkoloniale, Brits-Palestijnse literatuurwetenschapper vond ik heel verfrissend in het kader van veel hedendaagse debatten rond het omgaan met mogelijk moreel problematische canonieke werken. Hij heeft analyses gemaakt van teksten uit de literaire canon, waarin hij laat zien dat die vanuit een postkoloniaal perspectief heel problematisch zijn. Het interessante is dat hij laat zien dat dat niet wil zeggen dat die werken in de vuilbak moeten en dat we heel die canon maar beter op de schop kunnen doen. Het is niet hoe wij de samenleving willen zien, maar hij zegt dat het net heel leerrijk is omdat die werken meerlagig zijn, ze blootleggen welke koloniale attitudes er eigenlijk in huizen. Het maakt net dat die werken de moeite waard zijn om te bekijken omdat je er veel van kunt leren. Dat vond ik een hele, verhelderende visie, omdat ze op een bepaalde manier zeer WOKE is, in die zin dat het laat je zien dat er zeer problematische aspecten zijn, maar deze tegelijkertijd ook niet wegschuift met een ‘oke, dan moet het maar weg, dan moet daar maar iets anders voor in de plaats komen’. Het neemt net dat problematische als een uitgangspunt om te zien dat die werken nog altijd heel waardevol kunnen zijn.

De vraag ‘wat kunnen we als mens leren uit fictie’ is een vraag die jou al eventjes bezighoudt. Wat kunnen we volgens jou leren over het gruwelijke door het lezen van fictie?

Het voordeel van fictie is dat je een soort werkelijkheid kunt verkennen die je in je dagelijkse leven misschien uit de weg gaat, maar die wel verrijkt op de één of andere manier. Het is iets wat je denken op scherp kan stellen doordat je geconfronteerd wordt met, wat heel veel literatuurwetenschappers en filosofen het ‘Andere’ hebben genoemd. Datgene wat eigenlijk vaak wordt onderdrukt of weggedrukt, wat je liever niet wilt zien. Net door dat ‘Andere’ een plaats te geven en op een bepaalde manier artistiek te verwerken, wordt je wel uitgenodigd om op een andere manier naar dingen te kijken. Zoals het werk van TINKEBELL bijvoorbeeld een uitnodiging is om op een andere manier te gaan kijken naar hoe de vleesindustrie werkt en hoe wij met dieren omgaan. Voor romans geldt eigenlijk hetzelfde. Net door je te confronteren met iets waar je eigenlijk liever van wegblijft, biedt het je een manier aan om je referentiekader en je denkkader eens op te frissen, eens na te denken en jezelf de vraag te stellen: ‘klopt alles wat ik dacht eigenlijk wel?’