In gesprek met Johanna Pas over de poëzie-tarot

Ik ben uitgenodigd bij Johanna Pas om het over haar nieuwe project te hebben: een poëzie-tarot. Benieuwd bel ik bij haar huisje in Deurne aan. Ze woont er met haar lief - ze hebben er elk een verdieping. “Zodat mijn lief niet de hele tijd tussen mijn rommel moet leven,” zegt Johanna met een knipoog

Het huis van Johanna Pas is precies wat je je van een schrijvershuis voorstelt. Want met rommel bedoelt ze vooral boeken, boeken, en nog meer boeken. Overal waar ik kijk liggen stapels, hoopjes, torens boeken, en dan is er nog de boekenkast die een volledige wand inneemt.

Dat is natuurlijk wel ergens te verwachten van iemand die tot oktober vorig jaar de LGBTQ+ boekhandel Kartonnen Dozen heeft uitgebaat, en die schrijver is. Johanna schrijft namelijk proza, maar vooral poëzie. Haar gedichten verschenen in verschillende literaire tijdschriften en bloemlezingen, en ze publiceerde eerder de poëtische novelles Alleen met jou, Soms gaan bomen staande dood en De rug van een hand. Samen met Lies Colman en Koen Broos maakte ze begin dit jaar de dichtbundel Voor mij alleen, en onlangs verscheen Was, of hoe ik mijn huid verloor.

Door Lora De Baeremaeker

Poëzie-tarot, wat is dat juist?

Het is een set tarotkaarten met gedichten in plaats van afbeeldingen. Tarot bestaat uit 78 kaarten, met kleine en grote arcana. De grote arcana - die zijn voor de hele intense, grootse dingen. Die zitten er bij mij niet in. De kleine arcana wel: die staan voor het dagelijkse leven, en dat is waar het bij mij om draait. Ik wil poëzie verbinden met het dagelijkse leven, en tonen hoe poëzie kan helpen om naar antwoorden te zoeken.

Bij tarotkaarten heb je dat ook, dat zoeken naar antwoorden. Ik was dan ook enorm gefascineerd naar de overlap tussen beiden, omdat het natuurlijk alle twee te maken heeft met manieren van interpreteren. Voor mij voelt het bij het lezen van tarotkaarten namelijk zo dat ik hetzelfde niveau van denken aangrijp dat nodig is om poëzie te begrijpen. Dat is de kracht van poëzie: je zegt iets, maar je zegt ook iets anders. Bij proza, vooral bij non-fictie dan, probeer je één ding te zeggen: de waarheid. In poëzie kunnen verschillende waarheden naast elkaar staan, en kunnen tegenstrijdigheden tegelijkertijd waar zijn.

Hoe ben je op het idee gekomen om poëzie met tarot te combineren?

De dichtbundels die ik al heb geschreven zijn altijd een soort verhalen die verteld worden door meerdere korte gedichten. Maar ik had dan nog een heleboel losstaande gedichten, waarmee ik niet goed wist wat gedaan. Op Instagram kon ik die wel plaatsen bijvoorbeeld, en kon ik daar een beeld bij zetten, maar er bleven er heel wat liggen. Een bundel zou niet geschikt geweest zijn voor die gedichten; ze zijn zodanig kort dat het vooral papierverspilling zou zijn (lacht). Soms kan er echt te veel witruimte zijn!

Ik heb die gedichten dan op kaartjes gezet, en ben op zoek gegaan naar een manier om die te ordenen. Zo kwam ik heel snel terecht bij de structuur van een kaartspel, en de link naar tarot was niet moeilijk te leggen. Ik ben die gedichten dan gaan vergelijken met de kleine arcana. Die bestaan uit vier reeksen: staven, munten, bekers, en zwaarden. Die reeksen staan ook voor de vier elementen: vuur, aarde, water, en lucht. Dan ben ik die reeksen gaan ordenen - en vreemd genoeg pasten alle gedichten bij één van de vier elementen. Ik heb natuurlijk wat verschoven en een selectie gemaakt, maar eigenlijk klopte dat zeer goed. Ik heb die toen uitgeprobeerd op een paar mensen, die er heel enthousiast over waren, en daarop verder gebouwd.

Hoe ben jij zelf ooit met tarot in aanraking gekomen?

Dat is al een tijdje geleden: de eerste keer dat ik iemand een tarot-legging zag doen was toen ik op uitwisseling was in Utrecht. Ik vond dat toen heel fascinerend, maar het was pas later dat ik er zelf effectief over ben beginnen leren. Ik kreeg een kaartenset van een vriend, en wat later ontdekte ik er een interessant boek over. Die interesse was toen wel een beetje vreemd voor anderen. De laatste jaren heb ik gemerkt dat er een soort revival aan het gebeuren is van tarot en astrologie. Voor mijn generatie was tarot echt iets vreemds om je mee bezig te houden, ik praatte daar niet echt over met mensen. Nu is dat helemaal anders, je hebt ondertussen bijvoorbeeld ook een queer tarot! Ik denk dat het een andere betekenis en invulling heeft gekregen voor mensen, het is niet meer alleen het esoterische waar aandacht aan gegeven wordt, ik denk dat het eerder gezien wordt als een praktisch instrument om je onderbewuste aan te boren. Dat is ook wat tarot voor mij is beginnen betekenen.

Op welke manier wil je dat tot bij een publiek krijgen?

Als de gedrukte versie er is, zou ik het fijn vinden om op een podium te kunnen staan, waar ik dan een legging zou doen en waarbij de kaarten dan op een scherm geprojecteerd worden, zodat het publiek de gedichten kan meelezen. Het leukste vind ik wel een één op één lezing. Dan voer je een gesprek dat echt over de gedichten gaat, en kom je te weten hoe die persoon betekenis geeft aan jouw gedichten. Dat vind ik heel interessant, want soms komen mensen met verschillende interpretaties. Dan denk ik ‘goh, wat voor een grimmig gedicht heb ik nu weer gelezen’, en dan halen anderen daar iets positiefs uit.

Op je website staat geschreven: “een handvol woorden volstaat om niet meer te verdwalen”. Gebruik je poëzie om ergens je weg te kunnen vinden, en richting te zoeken?

Ja, voor mij is literatuur een soort handleiding voor het leven om het zo bewust en goed mogelijk te leven, en om niet meer te verdwalen. Maar echt richting zoeken in mijn leven is op dit moment niet zo heel belangrijk meer. Ik ben erg ziek, dus op vlak van richting is het gewoon: als we nog vooruit gaan, dan gaan we nog vooruit. Ik heb het wel altijd belangrijk gevonden om stil te staan bij de banale dingen in het leven, en waar je naartoe aan het gaan bent. Wat moet ik doen in mijn dagelijks leven om het meeste uit mezelf te halen? Dat vind ik een hele belangrijke vraag - zeker omdat we zo weinig tijd hebben. Ik denk dat het heel goed is om af en toe te stoppen. Sommige mensen gaan jaren aan een stuk keihard door, en plots is het tien jaar later en denken ze - wat heb ik nu eigenlijk gedaan? Ik heb altijd geprobeerd om op tijd even stil te staan, en na te denken over wat ik aan het doen ben. Draagt het bij tot een betere wereld, tot mijn eigen geluk, of het geluk van anderen, is het relevant? Vaak blijven mensen in een job of een relatie omdat ze dat nu eenmaal aan het doen zijn, en dat vind ik heel jammer.

Sinds Kartonnen Dozen sloot in oktober, heb je al twee gedichtenbundels uitgebracht en nu ben je hiermee bezig, vanwaar komt die drang tot creatie?

Ik heb mij een hele lange tijd keihard op die winkel gesmeten, en vond dat heel fijn om te doen, maar dat zorgde er ook voor dat er weinig tijd was om de projecten en ideeën die ik in de grond had gestoken water te geven. En ondanks het feit dat het nu echt afschuwelijk is om ziek te zijn, heb ik nu wel veel ruimte om met al die ideeën aan de slag te gaan. De ziekte heeft die drang tot creëren in zekere zin extra drive gegeven. Niemand weet precies wanneer die zal sterven, maar toch leeft iedereen altijd met een perspectief dat het nu alleszins nog niet gaat gebeuren. Ik heb dat perspectief helemaal moeten aanpassen, en dan maak je andere keuzes. Ik wilde heel graag de winkel doen, maar toen ik hoorde dat ik terug kanker had, wist ik direct dat ik dat niet meer kon.

Mijn wereld is heel klein geworden: ik kan me moeilijk verplaatsen en ik ben moe, en mottig, maar mijn projecten kan ik hier doen, in mijn klein universum, mijn bunker. Hier haal ik mijn geluk uit, en dat is voor mij een redding, waardoor ik niet door wanhoop wordt overvallen. Ik ben heel dankbaar dat ik mijn geluk niet haal uit zeilen, bijvoorbeeld. Dat zou wat moeilijker zijn (lacht).